Landelijk en ook internationaal zijn er afspraken gemaakt om de gebouwde omgeving energiezuiniger te maken, waarbij uiteindelijk in 2050 de gehele gebouwde omgeving energieneutraal moet zijn. Wat betekent dat voor investeringsbeslissingen voor de komende jaren? Hoe voorkom je dat geinvesteerd wordt in maatregelen die in de toekomst een belemmering vormen voor verder gaande ingrepen (No regret)? Waterweg Wonen heeft de Haas & Partners gevraagd een “Energievisie” op te stellen, die inspeelt op samenstelling en kwaliteiten van hun bezit en die richting geeft voor investeringsbeslissingen voor de komende 5 jaar. Daarbij wil Waterweg Wonen ook handvaten om een innovatie-agenda op te stellen, om te kunnen investeren en experimenteren in veelbelovende technieken, die net nog een duwtje moeten krijgen om ze op te kunnen schalen tot ‘proven technogogy’.

De ambitie om bestaande woningen energieneutraal te maken, vraagt om een omvangrijke ingreep. Extra dikke isolatie, gecombineerd met goede ventilatie voorzieningen en opwekking van duurzame energie. Om zo’n ingreep efficiënt uit te kunnen voeren, de kwaliteit te kunnen garanderen en de hinder voor de bewoners te minimaliseren , zijn prefab bouwdelen, waarin de gewenste technieken zijn geintegreerd, essentieel. In het Europese project “More Connect” wordt samen met andere (internationale) partners onderzoek gedaan naar de opbouw en samenstelling van dergelijke elementen en naar efficiënte productiemethoden die ook geschikt zijn voor kleine series.

In het kader van prestatieafspraken tussen de gemeente Den Haag en de Haagse corporaties, heeft corporatie Haag Wonen de Haas & Partners gevraagd te onderzoeken op welke onderdelen en hoe het binnenmilieu in het Haags corporatiebezit te verbeteren. Daarbij wordt niet alleen gekeken naar luchtkwaliteit (ventilatie), maar worden alle binnenmilieu-aspecten beschouwd. Na een inventarisatiefase zal beslist worden op welke onderwerpen nader onderzoek nodig is en hoe via pilots de praktische aanpak van de verbeteringen geoptimaliseerd kunnen worden.

Samenvatting

Gebouwen kenmerken zich door een lange levensduur. Periodiek en bij mutaties is onderhoud nodig en na 25 tot 30 jaar is een gebouw toe aan renovatie. Dit vormen de natuurlijke momenten om het bezit te verduurzamen. Energiebesparing, duurzame energie technieken inpassen, verbeteren van de kwaliteit van het binnenmilieu zijn daar voorbeelden van. De combinatie met noodzakelijke vervanging en onderhoudswerkzaamheden maken dergelijke verbeteringen ook eerder haalbaar. Onze adviezen gaan in op:

• Strategie en beleidsontwikkeling
• Keuze van instrumentarium voor onderbouwing en communicatie
• Strategische afweging t.a.v. ingreepniveau en kwaliteitsambities
• Conceptkeuze (selectie van maatregelen)
• Wijze van aanbesteden

Eerder voerden we deze werkzaamden uit voor de Vestia Groep en Woonbron.

Het onderzoek is mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van Agentschap NL, Projectgroep DEPW en BAM Woningbouw.

Uitgevoerd door: Cauberg-Huygen Raadgevend Ingenieurs, BAM Woningbouw en de Haas & Partners.

Samenvatting

Uitgangspunt in de Toolkit is “doe het in één keer goed”. Dit vanuit het besef dat wanneer je nu 2 labelstapjes doet, de woning nog steeds niet energiezuinig is en dat je voorlopig niet meer terug zal kunnen komen om een volgende stap te zetten. In de Toolkit worden integrale concepten gepresenteerd en wordt de combinatie van maatregelen toegelicht en worden consequenties t.a.v. prestaties, investeringen en woonlasten inzichtelijk gemaakt.

Als startpunt is daarbij gekozen voor de ‘Voorbeeldwoningen 2007’ zoals door Agentschap NL zijn opgesteld. Op basis van deze referentiewoningen zijn de verbeterconcepten ontwikkeld met CO2 –reductie die oploopt tot 75%. In de Toolkit wordt bij elk concept ook de situatie voor renovatie beschreven, de mate waarin diverse kwaliteitsaspecten verbeteren, de maatregelen waaruit het concept is opgebouwd, de kosten en opbrengsten en de aandachtspunten waarop bij de uitvoering gelet moet worden.

Het onderzoek is mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van Agentschap NL, Projectgroep DEPW en BAM Woningbouw.

Samenvatting

De verwachting is dat veel vroeg-naoorlogse woningen onvoldoende toekomstwaarde hebben om door geëxploiteerd te worden, ofwel ze staan op de nominatie om binnen afzienbare tijd gesloopt te worden. Voor het toenmalige ministerie VROM reden om een onderzoeksvoorstel van corporatie Woonbron te honoreren in het kader van ISV. Doel van het onderzoek was te achterhalen in hoeverre de sloop van woningen op een duurzame wijze uitgevoerd kan worden. Daarmee het begrip ‘Duurzaam Slopen’ introducerend. Bij sloop vrijkomende bouwdelen en materialen zijn geïnventariseerd en geanalyseerd op mogelijkheden van hergebruik in oorspronkelijke vorm en zo hoogwaardig mogelijk recyclen. Gaande het onderzoek zijn diverse pilotprojecten uitgevoerd voor Woonbron en voor Vestia Den Haag Zuid-Oost. Opgedane kennis en ervaring zijn gebundeld in de ‘Handleiding Duurzaam Slopen, uitgegeven door de SEV.

Uitgevoerd door: Cauberg-Huygen Raadgevend Ingenieurs, Bouwhulp Groep, Netwerk Conceptueel Bouwen, de Haas & Partners

Samenvatting

Gevelrenovatie, gecombineerd met energiebesparing moet slimmer en sneller kunnen. Plug & Play elementen die in de fabriek al zijn voorzien van allerlei voorzieningen waarmee ingespeeld wordt op kenmerken en mogelijke gebreken van de achterliggende woning. Door de prefab uitvoering wordt de overlast voor bewoners geminimaliseerd en kan betere kwaliteit geleverd worden. In het kader van regeling EOS KTO van Agentschap NL is de haalbaarheid van verschillende uitvoeringen van dergelijke plug & play gevelelementen onderzocht.

Samenvatting

Het Plan van Aanpak (PvA) “Geiservervanging Den Haag” laat zien wat er op dat gebied in Den Haag al gebeurd is, wie er actief zijn, welke resultaten er al gehaald worden en welke acties mogelijk en nodig zijn om een versnelling van de geiser sanering tot stand te brengen. Het Plan van Aanpak “Geiservervanging Den Haag” is opgesteld door de ‘werkgroep geisersanering Den Haag’, waarin corporaties, gemeentelijke diensten, GGD en de grootste geiser verhuurder hebben samengewerkt. De kracht van het Plan van Aanpak is de afstemming en samenwerking van de actoren om het saneren van de afvoerloze geisers in Den Haag te versnellen, met de intentie de afvoerloze geisers binnen 10 jaar te vervangen door veiligere warmwatertoestellen. In het verlengde van deze opdracht van de gemeente Den Haag is in opdracht van de VROM-Inspectie de ‘Handreiking vervanging open-verbrandingstoestellen’ opgesteld.

Samenvatting

In het verleden keurde het energiebedrijf bij elke mutatie van een woning de gas- en elektrische installatie. Sinds de liberalisering van de energiesector, is deze taak echter vervallen. De huiseigenaar is verantwoordelijk voor de veiligheid van zijn/haar woning(en) en dus ook voor de woning installaties. Er was behoefte aan een uniforme toetsing voor woningen. Dit werd ook wel de APK - woning genoemd. Bij de APK-W wordt de veiligheid cq betrouwbaarheid van gas-, elektra- en waterleidinginstallaties gecontroleerd. In de haalbaarheidsstudie, die uitgevoerd is in opdracht van de gemeente Den Haag, is onderzocht of deze APK-W door de Haagse corporaties op uniforme wijze wordt uitgevoerd en of deze keuring op een efficiënte wijze is uit te breiden tot een ‘keuring van de gezondheidskundige kwaliteit van het binnenmilieu’ van de betreffende woning.

Opdrachtgever: Agentschap NL

In het onderzoek wordt samengewerkt door: Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN), TNO (Bouwfysica en Binnenklimaat), TU Delft (Faculteit Bouwkunde), Erasmus Universiteit (DRIFT), IVAM UvA, Hogeschool Zuyd, Cauberg-Huygen Raadgevend Ingenieurs en BuildDesk. De Haas & Partners is onderzoekscoördinator en penvoerder voor het onderzoek.

Samenvatting

Het ontwikkelen van een CO2-neutrale gebouwde omgeving is niet eenvoudig. De noodzakelijke integrale aanpak levert vaak bestuurlijke en procesmatige knelpunten op, waardoor de hoge ambities waarmee plannen starten, niet of heel langzaam van de grond komen . In dit project wordt fundamenteel onderzocht wat de essentiële stappen zijn in het proces van duurzame gebiedsontwikkeling, wat de bestuurlijke, procesmatige en technische knelpunten zijn en wat moet veranderen om op het niveau van gebiedsontwikkeling tot een werkelijke energietransitie te komen.

De doelstelling van het onderzoek is om tot fundamenteel nieuwe kennis te komen over de transitie op bestuurlijk en procesniveau, welke nodig is om tot duurzame gebiedsontwikkeling te komen. Uiteindelijk zullen randvoorwaarden en contouren worden geformuleerd om de nu nog aanwezige barrières op bestuurlijk, organisatorisch, financieel en juridisch gebied weg te nemen voor een succesvolle toepassing van technische oplossingen en innovaties op de lange termijn.

Website: www.duurzamegebiedsontwikkeling.nl

CO2-neutrale gebieden

Samenvatting

In navolging van de Toolkit Duurzame Woningbouw (2005/2006), de Toolkit Bestaande Woningen (nov. 2008) en de Toolkit Duurzame Kantoren (2009), is er behoefte aan een Toolkit Duurzame Gebiedsontwikkeling. Een handreiking voor beleidsmakers en ontwikkelende partijen, die de ambitie hebben om ‘duurzaam’ te ontwikkelen, om gefundeerd keuzen te kunnen maken op het schaalniveau van gebiedsontwikkeling.

Agentschap NL heeft aan de Projectgroep DEPW gevraagd een rol te vervullen in de ontwikkeling van die Toolkit, zoals de Projectgroep dat ook heeft gedaan bij de andere Toolkits. Eerder was de Projectgroep DEPW ook uitvoerder van een project Duurzame Gebiedsontwikkeling Almere Oost.

Essentiële onderdelen van zo’n Toolkit worden:

• Een beschouwing over de kwaliteitsaspecten die op het niveau van gebiedsontwikkeling bepalend zijn;
• Een instrumentarium waarmee die kwaliteiten als ambities zijn te communiceren en achteraf zijn te toetsten;
• Concepten, waarin de samenhang van keuzen inzichtelijk wordt gemaakt evenals de consequenties van die keuzen;
• Maatregelen, waaruit die concepten zijn opgebouwd.

De afronding van de Toolkit Gebiedsontwikkeling zal plaatsvinden in het kader van het programma GEN (Gebieden Energie Neutraal)

Samenvatting

Op verzoek en initiatief van Agentschap NL is in het kader van het EOS DEMO programma een clusterproject georganiseerd waarin deze innovatie ventilatiesystemen worden gedemonstreerd en geëvalueerd in verschillende projecten. De gedemonstreerde concepten zijn:

• vraaggestuurde natuurlijke ventilatie (Alusta);
• decentrale vraaggestuurde gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning en CO2-sturing (ClimaRad);
• decentrale vraaggestuurde mechanische toevoer op basis van kloksturing (firma Innosource, nu onderdeel van Brink Climate Systems);
• geoptimaliseerde centrale gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning, gecombineerd met vraagsturing op basis van voorprogrammering of CO2-sturing (Brink Climate Systems).

Het meetprogramma is uitgevoerd en geanalyseerd door Cauberg-Huygen.

De Haas & partners was i.o.v. DEPW de penvoerder van het project.

Opdrachtgever: SEV & GEN

Uitgevoerd door: CHRI, de Haas & Partners en de GEN partners

Samenvatting

In 2005 is de eerste versie van de Toolkit nieuwbouw uitgebracht. Er is toen al een lijst opgesteld met onderwerpen die verdere verdieping behoefden. Door praktijkervaring met de Toolkit nieuwbouw 2005 opgedaan. Hierdoor was er bekend naar welke informatie in de praktijk behoefte is. Om de leesbaarheid van de Toolkit te vergroten, is de indeling gestructureerd aan de hand van de kwaliteitsaspecten van het Kwaliteitsprofielen. Er is gerekend met de nieuwe EPC-norm (2006). Ook zijn extra concepten toegevoegd die zijn voorzien van een GPR-scores. Bij de opzet van de energieconcepten is de Trias Energetica nadrukkelijker gevolgd. Er zijn verschillende concepten toegevoegd die recht doen aan 'Stap 1' van de Trias Energetica: maximale vraagbeperking.

Opdrachtgever: Agentschap NL

Uitgevoerd door: projectgroep DEPW & AM

Samenvatting

In het Columbuskwartier te Almere is door AM Vastgoed en Ballast Nedam i.o.v. Goede Stede een project gerealiseerd van 103 passiefhuizen. Voor Nederland het eerste passiefhuisproject dat seriematig en voor de huursector is gerealiseerd. Daarom wordt dit project ondersteund en begeleid als zijnde een EOS DEMO project (Energie Onderzoek Subsidie). De subsidie wordt verstrekt door Agentschap. De Haas & Partners heeft bijgedragen aan de voorlichting aan de bewoners door het opstellen van een FAQ en een gebruikersinstructie. Ook is bijgedragen aan het opstellen van een vragenlijst om na één jaar de waardering van de bewoners voor de verschillende onderdelen van de woning te inventariseren.

Het onderzoek is mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van Agentschap NL, en Projectgroep DEPW

Uitgevoerd door: IPMMC, DGMR, Cauberg-Huygen Raadgevend Ingenieurs, en de Haas & Partners.

Samenvatting

Projectontwikkelaars willen maatschappelijk verantwoord ondernemen. Een belangrijk onderdeel daarvan is het realiseren van gebouwen met toekomstwaarde. Gebouwen die er goed uit zien zonder dat ze erg tijdgebonden zijn, die in de loop van de tijd aangepast kunnen worden aan veranderende gebruikerswensen, waar een gezond binnenmilieu heerst en de gebruikers zich lekker voelen, die energiezuinig zijn, die weinig onderhoud vergen, die lang mee gaan.

Deze stapeling van wensen en ambities impliceert dat de opgave complex is. Willekeurig stapelen van maatregelen volstaat niet meer. De opgave zal integraal benaderd moeten worden en de te kiezen maatregelen zullen goed op elkaar aan moeten sluiten en zo mogelijk elkaar versterken. In plaats van in maatregelen, moet gedacht worden in samenhangende systemen en concepten.

Dat is wat deze Toolkit biedt. Een benaderingswijze hoe ‘Duurzame Kantoren’ te ontwikkelen, hoe daar op eenduidige manier over te communiceren; het bieden van integrale concepten die aansluiten bij veel voorkomende huisvestingsopgaven in de kantorensector.

Opdrachtgever: Agentschap NL

Uitgevoerd door: Universiteit Maastricht, TNO (Bouw en ondergrond), TU Delft (Faculteit Bouwkunde) en Cauberg-Huygen Raadgevend Ingenieurs.

De Haas & Partners is onderzoekscoördinator en penvoerder voor het onderzoek.

Samenvatting

Doelstelling voor dit onderzoek is de ontwikkeling van nieuwe adaptieve concepten voor nieuwbouw- en renovatie. Deze moeten voor de nieuwbouw resulteren in een CO2 reductie van 75% t.o.v. het huidige Bouwbesluitniveau, waarbij tevens 60% van de benodigde elektriciteit uit duurzame bronnen wordt verkregen.

Voor de bestaande bouw, beheerd door corporaties en institutionele beleggers, moet het leiden tot een CO2 reductie van 50% per energiedrager in de periode tussen 2006 en 2030.

Om deze doelstellingen op lange termijn te kunnen realiseren, worden de grenzen van vraagbeperking voor energie opgezocht. Onderzoek is gericht op een aantal gebieden:

• Fundamenteel andere (nieuwe) randvoorwaarden en sturingsparameters t.a.v. thermisch comfort en binnenluchtkwaliteit in woningen, gebaseerd op vraagsturing en lokale omstandigheden voor individuen;
• De randvoorwaarden voor de ontwikkeling van adaptieve woningconcepten t.a.v.:

o het ontwerpproces

o klimaatactieve bouwelementen waarin klimatiseringsfuncties worden gecombineerd in en met bouwkundige elementen

• De randvoorwaarden voor de hiervoor benodigde duurzame comfortinstallaties (klimatisering, ventilatie warmtapwater en kracht); gebaseerd op vraagsturing, individueel comfort, uitgaande van gecombineerde opwekking en ontwikkeld c.q. beschouwd vanuit een exergetische benadering;
• De randvoorwaarden voor een energie-infrastructuur op wijkniveau in relatie tot de adaptieve woningen. Vooraf is geinventariseerd wat de sociale en demografische ontwikkelingen en trends zijn ten aanzien van wonen, werken en bouwen na 2015.

Het onderzoek is mogelijk gemaakt door een subsidie van Agentschap NL.

Uitgevoerd door: Maastricht UMC+ (penvoerder), Rijksuniversiteit Groningen, TU Eindhoven, Cauberg-Huygen Raadgevend Ingenieurs, de Haas & Partners (coördinatie).

Sprookje of toekomstperspectief?

Iedere bewoner heeft een polshorloge met een chip waarin zijn fysiologisch profiel is opgeslagen. Het horloge bevat ook een temperatuursensor waarmee de actuele huidtemperatuur wordt gemeten, als indicator voor zijn comfortbeleving. Fundamenteel onderzoek en veldstudies hebben de relatie tussen de fysiologie van het menselijk lichaam en de comfortbeleving aangetoond en toepasbaar gemaakt. Bij het betreden van een vertrek wordt via een scanner de chip en de sensor afgelezen. De gescande informatie wordt omgezet in sturingssignalen waarmee de systemen van de moderne woning, cq de vertrekken worden aangestuurd. Lichtniveau en temperatuur worden automatisch afgestemd op de individuele comfortwensen. De ventilatie past zich aan aan de geregistreerde luchtkwaliteit. Het comfortniveau is maatwerk geworden en het energiegebruik is daarmee geoptimaliseerd. Niet te veel en niet te weinig. Afgestemd op de persoon in het betreffende vertrek, inspelend op de toenemende individualisering van het wonen. Kleedt het individu zich wat warmer of spant hij zich in, dan zal de huidtemperatuur oplopen en automatisch de verwarming terugregelen.

Het energiegebruik voor de verschillende functies worden gemonitoord en via een display weergegeven, niet alleen in energie-eenheden, maar ook in euro’s. Bovendien wordt geanticipeerd en wordt de bewoner geadviseerd om bepaalde activiteiten later op de dag uit te voeren. Daarmee de duurzaam opgewekte energie beter benuttend en ook meer gebruikmakend van dal-uren en lagere tarieven. Besparend gedrag wordt zichtbaar gemaakt in jaarlijkse energiebesparingscijfers die in hoge mate betrouwbaar zijn. Dit zal stimuleren om het gedrag verder aan te passen. Handmatig corrigeren blijft mogelijk en wordt via het feedbacksysteem gestimuleerd.

Samenvatting

Begin 2011 is een EOS studie gestart met als titel: “Individu gerichte informatietechnologie voor energiezuinig wonen” (INTEWON). Het betreft een 4-jarige multidisciplinaire studie, gericht op het verkrijgen van meer inzicht in de factoren die bepalend zijn voor het werkelijke energiegebruik van een huishouden.

Het voorspellen van de werkelijke besparingen in zowel nieuwbouw als bestaande woningen wordt steeds belangrijker. Hypotheekverstrekkers willen de hypotheekgrens gaan baseren op ‘woonlasten’, waarbij de energiekosten, naast rente en aflossing, onderdeel zijn van die woonlasten. Huurders willen wel instemmen met energiebesparingsplannen, maar verlangen daar voor een garantie op de te behalen besparingen. Daarvoor alleen het gebouwgebonden energiegebruik in ogenschouw nemen, en dan ook nog eens gerelateerd aan de (niet bestaande) gemiddelde bewoner en de gemiddelde behoefte aan comfort, is niet meer toereikend. Het werkelijke energiegebruik wordt immers behalve door het klimaat (buiten), de gebouwschil en de gebouwinstallatie ook beïnvloed door de bewoning, het gedrag van de bewoners, het beheer van en het onderhoud aan de woning en het gerealiseerde binnenklimaat/ het thermisch comfort/ de lichtsensatie.

Het bijzondere van dit onderzoek is dat het zich richt op die individuele bewoner binnen die technisch hoogwaardige omgeving. Daarbij worden vragen gesteld als hoe stem je de installatie af op die gebruiker en: hoe kun je die gebruiker zo informeren dat hij zo weinig mogelijk energie gebruikt. Het doel van het onderzoek is inzicht bieden in de interactie tussen de individuele comfortbeleving (thermisch, maar ook de invloed van licht), het gedrag dat dit oproept en de technieken die individueel, energiezuinig gedrag mogelijk maken. Het wordt dus een studie, waarin technisch, fysiologisch en sociaal-wetenschappelijk onderzoek samen optrekken.

Uit de resultaten van het onderzoek kunnen innovatieve monitorings- en regeltechnieken ontwikkeld worden. Dit kan leiden tot energiebesparingen en reëele voorspellingen van het energiegebruik, rekening houdend met de gebruikers.

Het verduurzamen van VvE’s loopt achter t.o.v. het verduurzamen van de rest van de Nederlandse woningenvoorraad. Aanleiding voor gemeenten om op verschillen manieren VvE’s te stimuleren en te ondersteunen bij het verduurzamen. Zoekende naar effectieve vormen en hulpmiddelen hebben op initiatief van de gemeente Den Haag, een aantal gemeenten het Platform Duurzaam VvE Beheer opgericht. Het delen van ervaringen en uitwisselen van kennis staan centraal. De Haas & Partners treedt daarbij op als secretariaat.

In opdracht van de Gemeenten Den Haag, Apeldoorn, Utrecht, Rotterdam en Haarlem, ontwikkelt de Haas & Partners de website “Mijn VvE Vooruit”. Op de website kunnen bezoekers allerlei methodes en hulpmiddelen vinden, waarmee het proces van verduurzamen van hun VvE ondersteunt kan worden. www.mijnvvevooruit.nl

Energiebesparen heeft bij VvE’s vaak geen hoge prioriteit. Daarom is een meer integrale benadering wenselijk, waarbij ook gekeken wordt naar onderwerpen die wel belangrijk gevonden worden. Voorbeelden daarvan zijn; een gezond binnenmilieu, toegankelijkheid, ook voor bewoners die slecht ter been zijn, extra (buiten)ruimte en beter comfort. Voor de VvE Elisabeth Brugsma te Den Haag organiseerde de Haas & Partners een interactieve “inspiratiebijeenkomst” waar de leden van de VvE geïnformeerd werden over allerlei mogelijkheden om de kwaliteit van de appartementen te verbeteren en hoe dit te combineren met het wegwerken van achterstallig onderhoud en energiebesparing. Als vervolg op die bijeenkomst zijn werkgroepjes gevormd die onderwerpen gaan uitwerken tot plannen die aan de ALV voorgelegd kunnen worden. Daar waar nodig, ondersteunt de Haas & Partners deze werkgroepen.

Bij het verduurzamen van appartementen komen ook niet alledaagse technieken aan bod. Vaak ook betreffen het technieken die door specialisten worden aangeboden, die niet veel verder kijken dan hun discipline en hun product of dienst. VvE Vlaskamp, die plannen had om een aantal maatregelen uit te voeren, vroeg de Haas & Partners om een second opinion, waarbij de beoogde maatregelen in perspectief van de beoogde kwaliteitsverbeteringen werden getoetst.

Bijdrage aan diverse cursussen:

• Lente-Akkoord i.o.v. NEPROM/NVB
• Toolkit Nieuwbouw i.o.v. uitgever Aeneas
• Toolkit Bestaande Bouw i.o.v. uitgever Aeneas
• Binnenmilieu voor alle geledingen binnen een corporatie i.o.v. Vestia Zuid-Oost
• Dubo-nieuwe stijl i.o.v. W/E Adviseurs
• Duurzaam Slopen en hergebruik (gastcollege TU-Delft)

Diverse handleidingen:

• Toolkit Duurzame Woningbouw (Aeneas)
• Handleiding Duurzaam Slopen (SEV)
• Toolkit Bestaande Bouw (Aeneas)
• Toolkit Duurzame Kantoren (Aeneas)
• Handreiking vervanging open-verbrandingstoestellen (VROM/WWI)
• Bewonersinstructie Passiefhuizen Almere (AM Vastgoed)
• FAQ Warmtepompen en Warmte-Koude opslag (Projectgroep DEPW)